İsmail Hakkı Tonguç, Eğitim ve Kültür dünyamızda adından en çok söz edilen ve daha da edileceği de anlaşılan bir eğitim emekçisidir.
Yalnızca belleğindeki belgelerin, el yazılarının, çalışmalarının sayfa olarak sayısı bile herkesi şaşırtacak boyutlardadır.
Yurtta onbin kadar köyü gezip gördüğünü bilmek nasıl bir emekle karşı karşıya olduğumuzu anlatmaya yetecektir.
Tonguç’un bir yaşama sığdırdığı başarıların çokluğu karşısında özgeçmişini özet olarak yazmaya çalışmak kolay bir iş sayılmaz.
İşte Köy Enstitüleri’nin Tonguç Babası;
İsmail Hakkı Tonguç, 1893’de bugünkü Bulgaristan’ın Silistre iline bağlı Tatar Atmaca (Sokol) köyünde dünyaya gelir. Babası, Kırım kökenli Hacı Veli oğlu İdrik, annesi Dobruca Türklerinden Vesile’dir.
İsmail Hakkı Tonguç biri kız, sekiz kardeşin en büyüğüdür. 1900-1907 yıllarında köyünde 4 yıllık ilkokulu ve Silistrede’de 3 yıllık Rüştiye’yi okur. 1913 yılına kadar köyünde yaşar.
1914 baharında tek başına İstanbul’a gelen Tonguç, parasız yatılı olarak Kastamonu Öğretmen Okulu’na gönderilir. Savaş çıkmıştır, deniz yolu kapalıdır.
Kastamonu’ya yaya olarak ulaşmak zorunda kalır. Bu okulda adına Hakkı eklenir. İki yıl sonra İstanbul Öğretmen Okulu’na geçer ve bu okulu bitirir.
Yirmi arkadaşı ile Almanya’ya öğrenime gönderilen İsmail Hakkı, savaş bitince geri çağrılır, İstanbul’a döner.
1919 yılında Eskişehir Öğretmen Okulu’na Resim-El İşleri ve Beden Eğitimi öğretmeni olarak atanan İsmail Hakkı öğretmen, Eskişehir’in Yunanlılarca işgali üzerine Ankara’ya gönderilir.
1921’de öğrenime devam etmek üzere yeniden Almanya’ya yollanır. Bir yıl süren bir eğitimden sonra Konya Öğretmen Okulu’na ve Konya Lisesi’ne Resim-El İşleri ve Beden Eğitimi Öğretmeni olarak atanır.
Bir yıl sonra Ankara Öğretmen Okulu öğretmenidir. Bir süer bu okulda müdür yardımcısı olur. Ankara’dan sonraki durağı Adana Öğretmen Okulu Resim-El İş-Beden Eğitimi öğretmenliği olacaktır.
İsmail Hakkı, 1925 yılında Almanya’da Kır Eğitim Yurtları-Laipziğ Deney Okulları ve İş Eğitimi Semineri çalışmalarına katılarak aynı yıl yeniden Ankara Öğretmen Okulu Resim-El İşleri ve Beden Eğitimi öğretmenliğine atanır.
1926’da Maarif Vekaleti, Levazım ve Ders Aletleri Müzesi Müdürü, daha sonra Bakanlık Yapı Komisyonu Üyesi ve başkanı olarak görev yapan İsmail Hakkı, aynı yıl iki yıl sürecek olan İş İlkesine Dayanan Öğretim Kursu Kanunu’nun yöneticiliği ve öğretmenliğini de yapacaktır.
1927 yılında, İlkokul Öğretmeni Nafia Kamil’le evlenir. Aynı yıl Ankara ve Sivas’ta İlköğretim Müfettişleri Kursu’nda öğretmenlik yapar. Ankara’da Uluslararası Ders Araç ve Gereçleri Fuarı’nı açar.
1928’de ilk çocuğu Engin olur. Bir yıl sonra ders araçları almak üzere Avrupa’ya gönderilir. Dönüşünde ek görev olarak Gazi Eğitim Enstitüsü El İşleri Öğretmenliği’ne verilir.
İzlenen yıllarda Gazi Eğitim Enstitüsü Resim-İş Bölümünü kurar. Cumhuriyet’in 10.yılıdır. İsmail Hakkı tren vagonlarında bir seyyar Gezici Eğitim Sergisi düzenler.
Bu sergiyle Ankara-Samsun Demiryolu üzerinde 14 yerde dersler ve konferanslar verir, sergiyi tanıtır. 10.Yıl Kutlama Komisyonu üyeliğine seçilir. Açık hava sergileri açar.
1934 yılında Tonguç soyadını alır. Aynı günlerde Ankara Gazi Eğitim Enstitüsü Müdürlüğü’ne vekalet etmeye başlar.
1935’de Saffet Arıkan’ın Milli Eğitmi Bakanı olmasıyla vekaleten İlköğretim Genel Müdürlüğü’ne atanır. Aralık ayında Arıkan’a eğitmen kurslarıyla başlayıp Köy Enstitüsü’ne ulaşacak, eğitim durumunu ve önerilerini içeren bir rapor verir.
1936’da eğitmen kursu projesinin uygulanabilirliğini araştırmak üzere Kayseri-Çorum-Yozgat illerinde araştırma gezilerine çıkar.
Aynı yılın Temmuz ayında, Eskişehir Mahmudiye’de 84 kursiyerle, ilk eğitmen kursunu açır. Eylül 1936’da ikinici çocuğu Yalım doğar.
24.04.1937 tarihinde Köy Öğretmenleri Kanunu’nun çıkışıyla eğitmen kurslarının sayılarını hızla artırır. Daha sonra açılan ve köy enstitülerine dönüştürülen dört köy öğretmen okulu uygulaması da Tonguç’un projelerindendir.
1938 yılında ilköğretim örgütlerini incelemek üzere Bulgaristan, Macaristan ve Almanya’ya gönderilir.
Atatürk’ün ölümünden sonra Bakanlıktan ayrılan Arıkan’ın yerine, Hasan Ali Yücel’in Milli Eğitim Bakanı olmasıyla İsmail Hakkı Tonguç da İlköğretim Genel Müdürlüğü’ne asil olarak atanır.
Hasan Ali Yücel’in de desteğiyle hazırladığı ve 1939 Eğitmi Şurası’nda tartışmaya açılan Yeni Köy Enstitüleri Sistemi 17 Nisan 1940 tarihinde kabul edilerek 3803 sayılı kanunla Köy Enstitüleri Kanunu çıkar.
