Ülke Milli Eğitimi’nde adı pek duyulmayan ama yaptığı çalışmalarıyla Köy Enstitüleri’nin ilk ışığını yakan bu isimsiz kahramanı eğitim dünyasının tanımasını özellikle istedim.
Eğitimci, yönetici, siyasetçi, yetim çocukları ve köy eğitimiyle ilgili görüşleriyle isim yapmış bir aydındır İsmail Mahir Efendi.
1912 Osmanlı Meclis-i Mebusanı’na Kastamonu Milletvekili olan İsmail Mahir Efendi, Köy Enstitüleri’nin fikir babası olarak bilinir. Çocuk Esirgeme Kurumu ve Darüleytam’ın kurulmasına öncülük etmiştir.
1789 Fransız ihtilanini estirdiği ulusal bağımsızlık rüzgarları imparatorlukları bitirirken Osmanlı’da gelişen aydınlanma akımlarda yaklaşan yıkımdan Meşrutiyetle korunmaya çalışmaktadır.
İşte İsmail Mahir Efendi bu dönemde ün kazanmış ittihatçı bir aydın olarak değerlendirilir.
Selanik Öğretmen Okulu Müdürlüğü sırasında Atatürk’le tanışmış olduğu anlaşılan İsmail Mahir Efendi, İttihat ve Terakki üyelerindendir.
Kastamonu’nun Araç İlçesi, Ballıca Köyü’nde 1869’da dünyaya gelen İsmail Mahir Efendi, Molla Hasan Efendi’nin oğludur. Molla Hasan, Sanat Okulu inşa etmek için ayrılan yerdeki korkulan mezarları kaldırmasıyla ün salmıştır.
İsmail Mahir Efendi, İstanbul Öğretmen Okulu’nu bitirir. Önce Selanik Rüştiyesi, daha sonra Selanik Öğretmen Okulu Müdürü olarak çalışır.
Burada İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne girer.
1912 seçimlerinde meclise Kastamonu vekili olarak giren İsmail Mahir Efendi’nin meclisteki en önemli atılımlarından biri, kurulmasına öncülük ettiği ve daha sonra başın ageçtiği Darüleytamlar Umum Müdürlüğü’dür.
Evlad-ı Şüheda adlı bir vergiyle gelire de kavuşan bu kurum özellikle Balkan Harbi’nde ve Trablus cephelerinde ölenlerin yetimlerini koruma altına alarak Cumhuriyet döneminin Çocuk Esirgeme Kurumu’nun öncüsü olmuştur.
Belki en önemli çıkışlarından biri de o yıllarda köylerin ve genel olarak kırsal kesimin geri kalmışlığı ve eğitimsizliği üzerine görüşleridir.
Köy çocuklarının alınarak köylüye yararlı olacak biçimde eğitilmesi, becerilerle donatılması hatta onların birbiriyle evlendirilmesi ve köylerde görevlendirilmesini, Osmanlı Meclisi’nde özgün biçimde ilk öneren İsmail Mahir Efendi olacaktır.
Köy Enstitüleri sisteminin habercisi sayılan, 1 Temmuz 1914 günü yaptığı ünlü konuşmanın can alıcı bölümünde Osmanlı Devleti’nin ilköğretim meselesini çözmesi için 150 yıl gerektiğini saptamakla başlar.
Daha sonra çözüm için 70 sancakta, sekizer yıllık okullar açılmasını, okulsuz köylerden birer erkek ve kız öğrenceilerin alınmasını önerir.
Öyle ki İsmail Mahir Efendi’nin yetişen çiftlerin evlendirilip köylerine yollanmasını, onlara ikişer lira ödenmesini ve köyde tarım vb. yapmalarını salık vererek, Köy Enstitüleri’nin düşünsel ışığını yaktığına inanılır.
Cumhuriyet döneminde İsmail Hakkı Tonguç, Hasan Ali Yücel ikilisinin adıyla simgelenen ve pek çok Cumhuriyet eğitimcisinin emeğiyle ortaya çıkmış Köy Enstitüleri sistemi İsmail Mahir Efendi’nin düşüncelerinin geliştirilerek ete kemiğe büründürülmüş bir uygulaması olarak gerçekleşecek ve dünya eğitim tarihi içinde yerini alacaktır.
İsmail Mahir Efendi’nin ilgi alanları arasında Toprak Reformu, Orman Zenginlikleri, Tutukluların Cezaevinde Yapacakları Üretimlerle geçinmeleini ve böylece devlete yük olmamaları da vardı.
1916 yılında İstanbul’da yaşamını yitiren bu değerli aydın yanlışlıkla gayri müslüm mezarlığına defendilmiştir.
