ALTINCI BÖLÜM
Bırakınız okul bitirmeyi, okur-yazar sayısı bile çok azdı. Eğitim bilinci oldukça zayıftı. Müslüman toplum, birkaç istisna sayılmazsa, okur-yazarlık ile okulda eğitimini sadece azınlıkların alanı olarak kanıksamıştı.
Hıristiyanlar, Avupa’ya yakınlıklarından yararlanarak daha çağdaş eğitimi daha 1870’lerde başlatmıştı. İlginçtir, Müslümanları kendi dinlerinen yöneltmek için gelen Amerikalı misyonerler bu düşüncelerini uygulayamamış, zorunlu olarak gayrimüslim çocuklara eğitim vermişti.
Azınlıkların ticareti tekellerine geçirmiş olması bir yana, eğitimlerinden dolayı vilayet erkanı içinde, önemli görev üstlenmiş gayrimüslim sayısı da fazlaydı. 1876’da Ermeni Sarkis Efendi tarafından açılan Ermeni Mektebini, 1888 ve 1901’de açılan iki Ermeni Rüşdiyesi taip etti.
Müslüman aileler ağırlıklı olarak çocuklarına sadece Kur’an okuyabilecek kadar eğitim veren hocalara yaslanmıştı. Devlet okullarına, Sübyan Mektebi (Erkek çocuklar demektir) ya da ders verilen yer anlamına gelen Medrese deniliyordu. Babam, ilk üç yılı medresede okuduktan sonra , Çınarlı Mektebine devam ettiğini söylerdi. Şener şen’in babası Ali Şen ve Foto Spor’un kurucusu İbrahim Hançerli ile arkadaşlıkları buradan başlamış.
3 Mart 1924’te yürürlüğe giren Tevhid-i Tedrisat (Eğitimde Birlik) Yasası yeni ufuklar açmışsa da, bu kez öğretmen açığı ciddi sorun olmuştu. 1924’te, 11 erkek ve 4 kız ilkokulunun kapalı kalması, sorunun boyutlarını gösterir. Devlet, öğretmen okullarına ağırlık veriyorsa da, artan öğrenci ve okul sayısı karşısında açık giderek büyüyordu. Bunun üzerine, 1936’dan itibaren okuma yazma bilenleri belli kurstan sonra ve daha çok kırsalda “Eğitmen” olarak görevlendirmeye baladı.
1923’e bakalım; 226 bin nüfuslu Adana vilayetindeki toplam ilkokul sayısı 23, öğretmen sayısı ise 143. Öğrenci sayısı da 5 bin 776. Öğretmen açığın rağmen, 1927’de 332 öğretmenle165 ilkokulda 10 bin 104 öğrenciye, , 1932’de de 13 bin 286 öğrenciye 392 öğretmenle197 ilkokulda eğitim yapılabildi. Yani, on yılda, ilkokul sayısı SEKİZBUÇUK KAT, öğretmen sayısı yaklaşık ÜÇ KAT, öğrenci sayısı da yaklaşık İKİBUÇUK KAT artmıştı. 1924 rakamlarına göre, Adana’daki ilkokul öğrencilerinin sadece yüzde 20 kadarını kızlar oluşturuyordu. 1932’de bu oran yüzde 30’u biraz geçti. Yani toplum biraz daha çağdaş ufka yaklaşmıştı.
İlkokul eğitimi ile ilgili önemli bir nokta daha var: o yıllarda okum-yazmayı öğrendikten sonra okulu bırakanların sayısı çok yüksekti. Örneğin 1923-24 ders yılında ilkokulu bitiren öğrenci sayısı, 23’ü kız olmak üzere sadece 116 idi. 1932-33 ders yılında ise bu sayı, 156’sı kız olmak üzere 486’yı buldu. İlkokulu bitirenlere “Şahadetnameli”, yani “Diplomalı” denilir ve bunlar önemli makamlara tayin edilirdi. Köy okullarında da benzer bir yol tutulmuş, mezun sayısı kayıt yaptıranların çok altında kalmıştı. 1923-24 ders yılında 5’i kız, 125 öğrenci mezun olmuşken, 1932-33 dönemlerinde 40’ı kız, 313 ilkokul diploması verilmişti.
HALK MEKTEPLERİ EFSANE OLMUŞTU
1 Kasım 1928’de yapılan harf devriminden kısa bir süre sonra ülkenin dört bir yanında olduğu gibi Adana’da da 16-45 yaş arası yurttaşlara temel eğitim veren Millet Mektepleri devreye girdi. Burada, okuma*yazma bilmeyenlere ve sadece Eski Türkçe bilenlere eğitim verildi. 1928/29 Öğretim Yılında 17 bin 957 kişi Halk mektebine yazıldı. 5 yılda, toplam 38 bin Adanalı Halk Mekteplerinden yararlandı. Zaten belirlenen yaş aralığındaki nüfus ta hemen hemen bu kadardı.
Cumhuriyet kurulduğunda Adana’da biri kızlara, diğeri erkeklere ait olmak üzere 2 lise, 3 ortaokul vardı. İlkokul diploması alanlar az ve bunların da pek çoğu ilkokulu yeterli bulduğundan ortaokula, özellikle de liseye kayıt yaptıran öğrenci sayısı pek artmıyor, üstelik bu okullar komşu illerden de öğrenci alıyordu. 1923-24 döneminde Erkek Lisesi mezun sayısı 16 iken, 1932-33 sezonunda 41’e yükselmişti.
Karma ortaokul ilk olarak 1930’da 18 diploma verirken, üç yıl sonra 13’ü kız olmak üzere 47 öğrenci mezun etti.
Kız Lisesi açılıncaya kadar kızlar da Erkek Lisesinde okuyordu. 1932’den itibaren kendi okullarına taşındılar ve ilk yıl 4 kız Kız Lise diploması aldı. Bu sayı çok küçük görülebilir; ne var ki aynı yıl, erkeklerle birlikte olmasın diye birçok aile kızlarını göndermezken, bu liseye çok fazla öğrenci kayıt yaptırdı. Böylece, “Kız Lisesi açmaya değecek mi?” sorusu daha ilk yıl olumlu cevap bulmuş oldu.
İlk 14 mezununu 1926’da veren Kız Öğretmen Okulu, 7 yılda 137 “muallime” yetiştirdi. 1923-24 Ders yılında 7 mezun veren Erkek Öğretmen Okulu da, 1933’te verdiği mezunla 9 yılda 269 öğretmeni eğitim ordusuna kazandırmış oldu.
Bunların dışında, Ziraat, Makinist ve Ticaret Mektepleri de en az liseler kadar ilgi görüyor, hatta bazı aileler bu meslek okullarını yeğliyordu.
29 Ekim 1933 günlü Türksözü Gazetesi, İdare-i Hususiye’nin, yani Özel İdare’nin 16 öğrenci okuttuğunu yazmaktadır.
Günümüzde bu sayılar çok küçük, hatta komik gelebilir. Ancak, o yılların koşullarında, özellikle öğretmen ve okul azlığı da dikkate alınarak değerlendirilecek olursa, olağanüstü yüksek olduğu ortaya çıkar. Bir kez daha vurgulamakta yarar var; o yıllarda devlet daireleri olsun, bankalar olsun, müdür koltuğuna oturtmak için ilkokul diplomalı personel avına çıkmaktaydılar.
YARIN: ADANA SANAYİİ VE İLK PAMUKYAĞI HİKAYESİ
ADANA ERKEK LİSESİ FOLKLORCÜLERİ: 28 Mart 1928 tarihli fotoğraf, o yıllarda eğitimle birlikte kültüre verilen önemi de kanıtlaması bakımından önem taşıyor. Fotoğraftakiler Erkek Lisesi öğrencileridir fakat bina, sonradan Kız Lisesi olarak tanıdığımız binadır.
DAR-ÜL MUALLİMET: Fotoğraf, 1923 öğretim sezonu sonunda çekilmiş. Görülenler, o yıl mezun olan “muallimeler”, yani kız öğretmenler. Önde, sol başta, 1922-24 yıllarında okul müdireliğini yapan Remziye Hanım’dır. Arkadaki levhada, “Dar-ül Muallimet” yani, Kız Öğretmen Okulu yazılı.
Adana’da 1926’da açılan “Muhtelit Ortaokul”, yani Karma Ortaokul, şimdiki İstiklal İlköğretim Okulu binasında eğitim vermekteydi. Daha sonra erkekler için İstiklal Ortaokulu olarak uzun yıllar hizmet vermişti. Kapının üstünde, “ADANA MUHTELİT ORTA MEKTEBİ” yazılı.
