Bu yazıyla başlayan ve 11 seri olarak devam edecek olan bu bilgilendirme yazımda Osmanlı dönemindeki kurulan sol değerler taşıyan siyasi partileri, Cumuhriyet’in ilk yıllarında kurulan sol partiler ile günümüze dek kapanan ve yaşayan partilerin hangi tarihte ve kimler tarafından kurulduğu-kapatıldığı bilgilerini siz okurlarıma aktarmaya çalışacağım.
Emekten, emekçiden ve sol değerlere ilgi duyan tüm arkadaşların dikkatine diyerek başlıyorum.
Modern anlamda ilk işçi örgütü OSMANLI AMALE CEMİYETİ (Amele-i Osmani Cemiyeti) 1894-1895 yıllarında İstanbul’da Tophane fabrikalarında gizli olarak kurulmuş; 1908’den sonra OSMANLI TERAKKİ-İ SANAYİ CEMİYETİ ve daha sonra da Osmanlı Sanatkarın Cemiyeti adlarıyla legal olarak faaliyet gösterdiği sanılan işçi örgütüdür.
1871’de Osmanlı’ya kalifiye işçi yetiştirme çabaları üzerinde dururken, İstanbul’da bir de AMELEPERVER CEMİYETİ kurulmuş, uzunca bir süre Ameleperver Cemiyeti Türkiye’nin ilk işçi örgütlenmesi olarak görülmüş, hatta bazı araştırmacılar tarafından cemiyetin uluslararası bağlantılar içinde, ülkedeki ilk SOSYALİST CEMİYET olduğu iddia edilmiştir.
Gerçek adıyla AMELEPERVER CEMİYETİ, RUZNAME-İ CERİDE-İ HAVADİS’in 19-21 Aralık 1866 tarihleri arasındaki nüshalarında yayımlanan nizamnamesinde de açıkça gösterildiği gibi, aralarında Türklerinde bulunduğu Rum ve diğer yabancı ve azınlık gruplardan tanınmış hayırseverlerce kurulmuş bir hayır derneğidir.
Cemiyetin nizamnamesinde; cemiyetin tutulacak defterlerinde kullanılacak lisanın Rumca olacağının belirtilmesi, cemiyette Rumların ağırlıkta olduğunu kanıtlamaktadır.
La Turguie Gazetesi’nin 26 Mayıs 1873 tarihli sayısında yayınlanan bir ilana göre AMİDU TRAVAİLIN (Ameliperver Cemiyeti) Yönetim Kurulu M.J.Sorakich-Anthrepoulos-Tantalides-Pretosportakalis-Maurice Muagustode Castro-Mehmet Nuri Bey-Vassaf Efendi-Ohannes Hekim-M.H.Scalieris-G.Lozopolos’tan oluşuyordu.
Adı geçen kişilerden çoğu, dönemin önde gelen MASONLARI arasında yer alıyordu. Bu anlamda Cemiyetin, Fransız GRANT ORİENT’e bağlı, PROEDES LOCASI’nın dinsel olmayan kollarından biri olduğu da iddialar arasındadır.
Cemiyet mührü, bir yarım ay ve ortasında bir ZENBUR resminden oluşuyordu. Yarım ayın etrafında Rumca Ameleperver Cemiyeti Dersaadet ibaresi, Zenbur’un çevresinde de İŞSİZLİK CEHALETİ MUCEBDİR cümlesi yer almaktaydı.
Mühründe işaret ettiği gibi cemiyetin temel amacı cins ve mezhep ve millet farkı gözetmeksizin, işe muhtaç olanlara yeteneklerine göre iş sağlamaktı.
Ayrıca zanatkarlara araç-gereç sağlamak, fukara çocuklarının zanaat öğrenmesine aracılık etmek, zaman içinde bu alanda eğitim veren kurumlar açmak, doğru yoldan ayrılanları çalışmaya yönelterek ıslah etmek gibi amaçlara da sahip olan cemiyetin, bu yöndeki çalışmaları dönemin basınından izlenebilinmiştir.
AMELEPERVER CEMİYETİ bir işçi örgütlenmesi olmadığı gibi, işçilerle olmaktan da oldukça uzaktı. En makul niteleme, bu cemiyetin başta Rumlar olmak üzere Osmanlı üst tabakasında yer alan bazı kişilerin hayırseverlik duygularını tatmin etmek amacıyla oluşturdukları bir örgütlenme olabilir. Cemiyetin ne zamana kadar faaliyetde bulunduğu ne zaman kapandığı hala bilinmemektedir.
1894-1895 senelerinde, İstanbul Tophane’de savaş sanayi fabrikaları işçileri AMELE-İ OSMANİ CEMİYETİ’ni kuruyorlar. Osmanlı İşçi Birliği adını alan yapı, gizli bir örgüttü.
İşçiler arasında örgütlenme çalışması yaparken aynı zamanda onları II.Abdulhamit’e karşı ayaklanmaya teşvik etmeye çalışıyordu. Bu örgütlenmenin liderleri bir yıllık bir faaliyetin ardından ciddi bir tehdit olarak tutuklandılar, yapılanma dağıldı.
Örgütün kurucuları 1901-1902’de İstanbul’a geri dönerek örgütü yeniden canlandırmaya çalıştılar. Bu çabalar büyük bir ilgiyle karşılaşmış ve örgütün yeniden yapılanması amacıyla pek çok tartışma toplantısı düzenlenmiş olsa da devlet baskıları örgüt kurucularını tekrar mahpus ederken örgütü yeniden çökertti.
Çeşitli kaynaklara göre AMELE-İ OSMANİ CEMİYETİ, Paris Komünün’den ciddi bir biçimde etkilenmişti ve MARK ve ENGLS’in KOMİNİST MANİFESTO’sundaki fikirleri yaymayı amaçlamıştı.
Osmanlı İmparatorluğu’nun ilk sosyalist partisi Ağustos 1887 yılında Cenevre’de kurulan HINÇAK DEVRİMCİ PARTİSİ’dir. Hınçak-Çan isimli yayın çevresit temelinde kurulmuştur.
Hınçak yayınının kurucuları AVETİS NAZARBEKYAN, MARO VARDARYAN, KOVARK HARAÇYAN, RUBEN HAN AZAT-CHRİSTOPHER OHANYAN, GABRİEL KAFYAN, MANUEL MANUELYAN, 1889’da Cenevre’den İstanbul’a taşınan HAN AZAT aynı yıl ilk siyasi HINÇAK teşkilatlarını da örgütlemeye koyuldu.
Han Azat’ın giriştiği bu örgütlenme aynı zamanda Osmanlı İmparatorluğu’nun ilk sosyalist örgütlenmesi ünvanına da sahip olacaktır. Dolayısıyla 1890’da kurulacak olan parti, imparatorluğun ilk sosyalist parti olma unvanını da elde edecektir.
NOT: Kaynak Hüseyin Çakır’ın Solda Birlik girişimleri kitabı
